Wereldplek: Turkije – Kruispunt van culturen

Turkije is hot! Niet alleen als omstreden onderwerp van gesprek nu het als eerste islamitische land toetreding tot de Europese Unie krijgt, maar vooral ook als vakantieland. Colorfull Magazine nam een kijkje en inventariseerde…

Vooroordelen ten opzichte van Turken? Die zijn er te kust en te keur, gebaseerd op horrorverhalen van mensen die ‘uit eerste hand’ rapporteren over rituele slachtingen op balkons drie hoog achter in de getto’s van de grote steden. En – logischerwijs – als het hier niks is, zal het daar ook wel niks zijn. Wegblijven dus, uit dat verre Turkije, waar iedereen een snor draagt en je als vrouw zonder hoofddoekje wordt gestenigd.

Merkwaardig wel dat vorig jaar 1,3 miljoen Nederlandse toeristen (bijna 40 procent meer dan 2003) de moeite namen om hun zuurverdiende vakantiegeld in dat derdewereldland te spenderen. Na de Duitsers en de Engelsen zijn de Nederlanders inmiddels de derde toeristenstroom, daarmee de traditioneel ‘Nederlandse’ toeristenlanden Frankrijk en Spanje een gevoelige klap toebrengend. Met name de bekende toeristenplaatsen zoals Alanya, Side, Antalya, Bodrum en Marmaris zijn in trek. Turkije is inmiddels goed voor meer dan vijftien miljoen toeristen per jaar, waarvan ongeveer negen miljoen uit de EU. Je zou zeggen dat het misschien toch wel iets te bieden heeft.

Historie, maar vooral zon
En Turkije heeft zeker wat te bieden. Gelegen op het raakvlak van Europa en Azië, met de rivier de Bosporus bij Istanbul als enige open zeeroute van de Middellandse Zee naar de Zwarte Zee en het omvangrijke achterland van Oekraïne, Georgië en Rusland, mag je stellen dat het zich in de warme belangstelling van vele, vele beschavingen heeft mogen verheugen. Tel daar nog eens bij op dat de bron van de christelijke, islamitische én joodse cultuur zo’n beetje om de hoek ligt (tussen de Eufraat en de Tigris, die beide in Turkije ontspringen), en je kan al snel concluderen dat het als een van de weinige landen ter wereld beschikt over historische rijkdommen van al die beschavingen. Gekker; het land werd al platgelopen door de Grieken, Romeinen, Perzen en diverse andere, inmiddels niet meer bestaande volken voor er überhaupt besef was van en joden- en christendom en de islam. Om dat te illustreren: in het 7000 (!) jaar oude Çatal Hüyük in centraal-Turkije zijn resten van stadsvorming gevonden, gedateerd op 6700 jaar voor Christus. Çatal Hüyük wordt daarmee beschouwd als het oudste stedelijke gebied ooit gevonden.
Een paradijs voor archeologen, om kort te gaan. Hetgeen de gemiddelde toerist een biet zal zijn, want die zal per tweeweekse vakantie hoogstens een dag of twee besteden aan bezienswaardigheden in de omgeving, om de rest van de tijd te genieten van eten, drinken, en vooral zon en zee, gezeten in een strandstoel op het privéstrand van zijn of haar luxe all-in resort. En uiteraard topless, want sinds dat in Turkije niet langer verboden is zijn bovenstukjes op het strand ongeveer net zo schaars als hoofddoekjes in de steden.

Op naar Kemer
Gelegen aan de golf van Antalya, een kilometertje of veertig ten zuiden van het vliegveld van de provinciehoofdstad, ligt het lieflijke plaatsje Kemer. Van oorsprong een vissersdorp, hebben projectontwikkelaars Kemer krachtig onder handen genomen en ontwikkeld tot modern toeristenoord. Turkije gaat er prat op geleerd te hebben van de fouten die de Spanjaarden bij het ontwikkelen van het massatoerisme hebben gemaakt, en nergens zal men in dit dorp dan ook hoogbouw aantreffen. De resorts die broederlijk naast elkaar aan de fraaie baai liggen zijn nergens hoger dan vier of vijf verdiepingen, onderling verbonden middels een smalle wandelpromenade, en zonder uitzondering op korte loopafstand van de Liman Cadessi, waar horden winkeliers en obers de toeristen nog net niet de winkels in c.q. de terrassen op trekken, maar het scheelt niet veel. In de winkels uitsluitend kwaliteitsproducten, althans, artikelen met daarop prominent de namen en logo’s van kwaliteitsproducten. De bijbehorende prijs, die zelfs zonder het gebruikelijke afdingen zo maar met een derde kan afnemen, doet vermoeden dat we niet te maken hebben met originelen. Een van de redenen dat Turkije nog niet geheel en al welkom is binnen de EU; men neemt het niet zo nauw met het merkenrecht.

Opgelicht
Wel echt zijn de overheerlijke vissen en kreeften in gekoelde vitrines voor de terrassen van de restaurants. Daarmee kan weinig mis gaan, zou je zeggen. En inderdaad. De vis en kreeft smaken uitstekend, en aanvankelijk zie je weinig kwaad in de komst van een persoon die zich in het gesprek aan tafel mengt, al doet het plotseling angstvallig wegblijven van het bedienend personeel vermoeden dat deze ongenode gast a) in ieder geval hun superieur is, en b) zeer zeker niet gestoord mag worden bij wat hij ook van plan is.
De persoon blijkt neef van de uitbater, geboren in Duitsland, en zeer nieuwsgierig naar wat je doet en vooral hoeveel je daarmee verdient. Merkwaardig, maar voorlopig onschuldig. Je krijgt zelfs een kopje koffie van het huis aangeboden. Of je maar even meeloopt. Weigeren lijkt onbeleefd, en je loopt mee. Maar niet naar de bar of het binnenrestaurant, maar via een steegje naar de achteringang van een aanpalende tapijtenhandel, waar een andere meneer (de oom) zijn waar begint aan te prijzen, Hollanders de hemel inprijzend, Russen de grond inborend. “Steeds meer Russen in Kemer de laatste tijd,” klaagt hij in het Duits, “en ze zijn helemaal gek; ze willen zelfs met handgranaten betalen!” Dit laatste kun je je voorstellen, wanneer je als dessert geen wandtapijt wenst af te nemen en vervolgens een rekening van meer dan € 400 voor het diner krijgt gepresenteerd, waarvan € 200 voor die ene kreeft. “Tja, dagprijs, niks aan te doen. Had u er maar naar moeten vragen.” Dat is waar, en dan doe je dan ook bij een visrestaurant verderop: € 30 voor een kreeft.
De cultuur van onderhandelen over een prijs houdt klaarblijkelijk ook in dat de aanbieder gerechtigd is te vragen wat hij wil als er niet vooraf een prijs is overeengekomen. Je ziet aan de gezichten van het bedienend personeel dat ze zich kapot schamen voor de gang van zaken, maar men is niet in de positie om daar iets aan te doen. In Turkije is een baas een baas, een ondergeschikte een ondergeschikte, en een toerist… een toerist. Dat betekent in het ene geval een gast als alle andere, die met respect en gastvrijheid wordt begroet, en in het andere geval een vogelvrije wandelende portemonnee die zo spoedig mogelijk moet worden omgekeerd. Maar daarin verschilt Turkije niet van andere toeristenlanden.

Ramadan
Op de markt is uw euro een lira waard. Of omgekeerd. Een Turkse markt is feitelijk net een Turkse winkelstraat, maar dan krapper, drukker en lawaaiiger, net als een Nederlandse markt eigenlijk. Tegen het einde van de middag is de temperatuur tot een acceptabel niveau gedaald en kan de strandstoel verruild worden voor de benenwagen. Nog meer kwaliteitsproducten hier, kleding en horloges, tegen nog lagere prijzen. Prijzen die verder en verder dalen naarmate je meer de indruk maakt niet geïnteresseerd te zijn. Ben je wel geïnteresseerd, en na een verblijf van een week of twee gepokt en gemazeld genoeg in het onderhandelingsritueel om de strijd aan te gaan, dan verrast één handelaar in kinderkleding door het bijltje er midden in de onderhandelingen bij neer te gooien. De zon is onder, en overal om hem heen hebben collega-marktkooplui zich gestort op uit allerlei hoeken en gaten getoverd voedsel. Of we weten wat Ramadan is. Ja, dat weten we. Of we dan begrijpen dat ’ie honger heeft? Ook dat; hij heeft de hele dag niet mogen eten, geen zin meer in gezeur van een spreekwoordelijk krenterige Hollander (“kijken, kijken, niet kopen.”), en nog gelijk ook. Hij noemt vriendelijk zijn laatste prijs; of we die willen betalen of door willen lopen.

Turkije westers?
De marktkoopman snijdt onbewust een filosofisch vraagstuk aan. Zijn West-Europeanen zo verschillend van Turken? Duidelijk, want de gemiddelde West-Europeaan zal zich door God noch gebod van zijn eten of drinken laten afhouden. Wat niet wegneemt dat deze gemiddelde westerling gerust respect zal opbrengen voor iemand die zich aan andere regels houdt, net zoals het de gemiddelde Turkse Turk (bijvoorbeeld het bedienend personeel in de vele all-in resorts aan de Turkse kust) een zorg zal zijn dat de westerling zich overdag wel vol eet en zich tegoed doet aan alcoholica. Overal vriendelijkheid en nergens een boze of afkeurende blik, en een dergelijke schijn is moeilijk collectief op te houden. Minder respect genieten de steeds vaker aanwezige Russen, die zich naar zeggen gedragen in de treurige traditie van onderdrukking en overheersing, en het bedienend personeel als vee behandelen. Is Turkije westers of oosters? Geen van beide, of allebei; duidelijk een land dat in de loop van de geschiedenis meer dan eens met beide partijen te maken heeft gehad, en daardoor is geworden wat het is: uniek. Dit laatste onderstreept Hakan, student Turkse geschiedenis, en onze barman in de hotelbar: westerlingen zijn oké, het westen is oké, maar hij zou nooit met een westerse Turkse – moslima of niet – willen of kunnen trouwen, vanwege onoverbrugbare verschillen in cultuur. Want wat de in West-Europa geboren Turken ook zijn, volgens hem zeker geen Turkse Turken meer.

Turkije Europees?
Allemaal mooi en aardig, al die ruïnes van duizenden jaren oud, maar de Turken hebber daar eigenlijk niets mee te maken. De voorvaderen van de huidige Turken waren de Seltsjoeken die zich pas in de elfde en twaalfde eeuw na Christus vanuit Centraal-Azië vestigden in Klein-Azië (nu Turkije), verdeeld raakten, en weer verenigd als de Osmanen. Het grondgebied van dit Ottomaanse rijk breidde zich uit naar het oosten en het westen, daar onder andere leidende tot de eerste Kruistocht als tegenoffensief van het Oost-Romeinse (Byzantijnse) rijk om de opmars naar de hoofdstad Constantinopel (daarvoor Byzantium, nu Istanbul) te stoppen. Vergeefs, want na Constantinopel werd de Balkan veroverd en in 1529 stonden de Turken aan de poort van Wenen te kloppen: inderdaad, in Oostenrijk! In het oosten namen de Osmanen onder meer Jeruzalem en Egypte in, en gingen ze een verbeten strijd aan met Perzië (nu Iran). Lang duurde deze expansie niet, want al snel kalfde het grondgebied weer af, en na de Eerste Wereldoorlog werd het Ottomaanse sultanaat, dat de kant van Duitsland en de voormalige vijand Oostenrijk-Hongarije had gekozen, uiteindelijk gekortwiekt tot het huidige Turkije.

Atatürk
In 1922 werd de sultan afgezet. Uit het midden van de ‘Jong Turken’, die feitelijk vanaf 1908 al aan de macht waren, werd in 1923 een officier, Mustafa Kemal, tot de eerste president van de Turkse Republiek gekozen. Onder Kemal – vanaf dat moment Atatürk (‘Vader der Turken’) genoemd – werd Turkije omgevormd tot een moderne, westerse staat, omdat Atatürk alleen in handel met het westen mogelijkheden zag voor zijn nieuwe Turkije. Atatürk rekende af met de gevestigde orde en voerde de scheiding tussen religie en staat door. De sterk nationalistische Jong Turken zagen namelijk eerder het nationale bewustzijn dan de islam als verenigende factor voor het land. Kind van de rekening werden naast de kerk helaas ook de Koerden en Armenen, die ondanks hun eigen taal, cultuur en leefgebied als etnische Turken werden beschouwd, en daarmee het recht verloren hun eigen cultuur te behouden. Het westers georiënteerde Turkse leger – oppermachtig in de regering – heeft er sindsdien op toegezien dat iedere opkomst van religieuze en etnische partijen krachtig de kop werd ingedrukt. Het leger heeft er zelfs niet voor teruggedeinsd om tot twee keer toe een staatsgreep te plegen. Alles, kortom, om Turkije maar westers te houden. Atatürk voerde het Latijnse alfabet in, en het onderwijs kreeg volop aandacht. Een spoorwegnet zou het achterland ontsluiten om de economische achterstand in te lopen en handel te bevorderen.

Turkije en Europa
– 1932 Turkije wordt lid van de Volkenbond (Voorloper Verenigde Naties)
– 1945 Neutraal Turkije verklaart in februari Duitsland en Japan de oorlog en wordt zonder een schot gelost te hebben (nog vóór Nederland) lid van de Verenigde Naties.
– 1948 Lid van OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling).
– 1949 Lid van de Raad van Europa.
– 1952 Lid van de NAVO (Noord Atlantische Verdragsorganisatie).
– 1963 Geassocieerd lid van de Europese Economische Gemeenschap, de voorloper van de Europese Unie.
– 1975 Lid van de CVSE (Conferentie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa).
– 1987 Turkije vraagt officieel EU-lidmaatschap aan.
– 1988 De EU antwoordt dat Turkije daar nog niet klaar voor is.
– 1993 De ‘Kopenhagen-criteria’ worden vastgesteld. Om voor het lidmaatschap van de Europese Unie in aanmerking te komen moeten kandidaat-landen voldoen aan de volgende voorwaarden:
1. Politiek: het betrokken land moet beschikken over stabiele instellingen die de democratie, de rechtsorde, de mensenrechten en het respect voor en de bescherming van minderheden waarborgen.
2. Economisch: de toekomstige lidstaat kent een functionerende vrije markteconomie en kan het hoofd bieden aan de concurrentiekracht van de Unie.
3. Het ‘acquis communautaire’: het overnemen van de bestaande Europese wet- en regelgeving en de implementatie daarvan.
– 1997 De EU gaan akkoord met de toetreding van de Europese voormalige Oostbloklanden tot de EU. Turkije krijgt geen toestemming, waarop de banden met Brussel bevroren worden.
– 1999 EU erkent officieel kandidatuur Turkije voor lidmaatschap.
– 2002 De EU laat weten dat het eind 2004 zal beslissen of Turkije voldoet aan de Kopenhagen-criteria.
– 2004 Op de EU-top in december 2004 wordt het laatste struikelblok – de Cyprus-kwestie – op “Balkenendiaanse” wijze uit de weg geruimd: Turkije erkent de EU-lidstaat (Grieks-)Cyprus zonder de Griekse-Cypriotische regering te hoeven erkennen, waarmee de regering Erdogan zonder eerverlies aan de laatste EU-eis voldoet. De onderhandelingen over toetreding kunnen beginnen, wat over vijf tot vijftien jaar zou moeten resulteren in volwaardig EU-lidmaatschap.

Waarom wil de EU Turkije er graag bij?
– Turkije heeft bijna 70 miljoen inwoners: mogelijke consumenten van producten uit overige EU-landen.
– Europa vergrijst. Het relatief jonge Turkije zou arbeiders kunnen leveren
– De EU zou invloed krijgen op het handelsgebied van het geografisch zeer interessant gelegen Turkije.
– Turkije ligt ingeklemd tussen explosieve regio’s als de Balkan (in het noordwesten), de Kaukasus (in het noordoosten), Centraal-Azië (in het oosten) en het Midden-Oosten (in het zuidoosten) en is daarmee van groot strategisch belang. Het zeer sterke Turkse leger zou bij de EU-defensie een grote rol spelen.
– Turkije is zo goed als geheel islamitisch en zou als dusdanig het eerste land in het overwegend joods-christelijke Europa zijn. Er wordt gesteld dat toetreding tot de EU zou aantonen dat ook moslimstaten in staat zijn om in vrede (met hun omgeving) en welvaart te bestaan. Daarnaast zou het bestaan van een islamitisch EU-land de geloofwaardigheid van de EU als gesprekspartner met andere moslimstaten (bijvoorbeeld in de dialoog over terrorisme) zeer ten goede komen. Tevens hebben de Verenigde Staten om die reden heel graag een moslimstaat binnen de ‘vriendenkring’., en zoals bekend is de V.S. binnen de EU niet zonder invloed.

En wat zijn de bezwaren?
– Turkije zou na Duitsland het grootste EU-land worden en daarmee een belangrijke stem krijgen in het Europees parlement. Een stem die alleen maar groter zal worden aangezien de Turkse bevolking als enige (van de EU-lidstaten) groeit.
– Turkije is islamitisch, wat critici zien als ‘niet-Europees’.
– Qua mensenrechten voldoet Turkije (nog) niet aan de Kopenhagen-criteria. Critici stellen dat Turkije geen reden meer heeft om daar verandering in te brengen als ze eenmaal lid zijn.
– Turkije weigert vooralsnog EU-lidstaat Cyprus als staat te erkennen.
– Het Turkse leger is hoeder van de Turkse democratie, en een democratie die een leger nodig heeft om zichzelf te beschermen is geen echte (door het volk gekozen) democratie. De invloed van het leger op de staat zou moeten afnemen (c.q. niet mogen bestaan), maar daarbij bestaat het risico dat antidemocratische religieuze politieke partijen zich gaan manifesteren, wat in een gelovig land als Turkije makkelijk het einde van de democratie zou kunnen betekenen.
– Met het landoppervlak van Turkije en de omvangrijke landbouw (45% van de arbeidskrachten) zou het heersende EU-stelsel van landbouwsubsidies vermoedelijk direct het failliet van de EU betekenen.
– Precedentwerking. Indien Turkije – bijna geheel buiten het Europees vasteland gelegen – lid mag worden van de EU, is er geen reden om andere landen buiten werelddeel Europa te weigeren. Wit-Rusland en Oekraïne staan te trappelen, en ook… Marokko en Israël tonen belangstelling.

En wat als…
Turkije niet wordt toegelaten tot de EU? Zoals eerder beschreven heeft Turkije een relatie met het westen die dateert uit de tijd dat men in Nederland nog met zwerfkeien liep te sjouwen om hunebedden te bouwen. Officiële betrekkingen dateren van meer dan een halve eeuw geleden, en het is dan ook niet raar dat Turkije nog immer sterk op het (rijke) westen is gericht. Afwijzing van een EU-lidmaatschap zou de Turken na de reeds gedane inspanningen om de EU ter wille te zijn goed in het verkeerde keelgat kunnen schieten, met distantiëring van het westen als gevolg (adieu voordelen), heroriëntering op het oosten, afschaffing van de democratie en de scheiding van religie en staat, en mogelijk zelfs radicalisering tot een fundamentalistisch-islamitische staat à la Iran. Daarnaast zou de afwijzing van de moslimstaat door de 12,5 miljoen reeds in de EU wonende moslims opgevat kunnen worden als afwijzing van alle moslims.